6. HAFTA TÜRKÇENİN EKLERİ

GERİ

TÜRKÇENİN EKLERİ                                           Fiil=Eylem   

YAPIM EKLERİ:

Yeni sözcükler yapılırken sözcük türü değişebilir.

İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER:

İsimden isim yapan ekler ad kök ya da gövdelerinden köken anlamıyla bağlantılı yeni ad gövdeleri yapan eklerdir. 

İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER:

İsimden fiil yapan ekler, ad tabanlarından köken anlamıyla bağlantılı yeni eylem gövdeleri yapan eklerdir.

FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER:

Fiilden isim yapan ekler gövdeleri yapan ve sayıca en fazla olan eklerdir

FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER:

Fiilden fiil yapan ekler, eylem tabanlarına gelerek yeni eylemler yapan özel söz dizimsel işlevleri bulunan yapılar olarak tanımlayabiliriz. Bu eklerin çatı adı verilen özel görünümleri vardır. Çatı ekleri cümle içinde yüklemin özne veya nesne ile ilişkisini belirler.

-Edilgen çatı: Edilgen çatı -l- eki ile kurulur. Ünlülerle veya -l- ünsüzü ile biten eylemlerde ise edilgen çatılar -n- eki ile kurulur, boya- >boyan-, bil- > bilin- vb. Edilgen çatı -l- eki ile kurulur. Aç-> açıl, kes- > kesil- vb.

-Dönüşlü çatı: Yıkandım, küreklere asıldık örneklerindeki gibi, yüklemin bildirdiği eylemin özneye döndüğünü, eylemin özne tarafından kendi kendine yapıldığını gösteren çatıdır. Dönüşlü çatı ekleri -n ve -l-’dir.

-İşteş çatı: İşteş çatı, görüş-, tokalaş- örneklerindeki gibi eylemin iki veya daha fazla öznesinin bulunduğuna, eylemin karşılıklı veya birlikte yapıldığına işaret eder.

-Ettirgen çatı: Eylemdeki anlatımın özne tarafından başka bir kişi ya da nesneye aktarıldığını gösteren ve geçişiz eylemleri geçişli hâle getiren –(A)r, -(I)r, -DIr, -t-, -zIr- (< -z- + -r-) eklerinin kurduğu çatıdır

-Sıklık çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin ardı ardına ya da sıklıkla yapıldığını gösterir. Türkçede en sık kullanılan sıklık çatıları AlA- -IştIr-, -klA-. ov->ovala-, silk-> silkele-, serp-> serpiştir-, ovuştur- vb. sür- > sürükle-, say- > sayıkla- vb.

-Kuvvetlendirme çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin daha kuvvetli bir biçimde yapıldığını ifade eder. tık- > tıka-, kaz- > kazı-, bur- > burk-, ko- > koy- eylemlerindeki -a, -ı-, -k-, -y- ekleri eylemlerin anlamını daha belirgin, daha güçlü hâle getiren kuvvetlendirme çatılarıdır.

-Olumsuzluk çatısı: Eylem kök ve gövdelerinden olumsuzluk anlamlı eylemler yapar. Örneğin; gel-> gel-me-, al-> al-ma- vb.

ÇEKİM EKLERİ:

-İsim çekim ekleri: Ad ya da ad soylu sözcüklere ad çekim eklerinin, yani durum, iyelik, çoğul, soru ve aitlik eklerinin eklenmesine ad çekimi adı verilir.

-Durum ekleri: : Hâl ekleri olarak da bilinen durum ekleri, cümle içindeki adları diğer sözcüklere değişik anlam ilişkileri çerçevesinde bağlayan biçim birimlerdir.

-iyelik ekleri: İyelik ekleri, adın belirttiği nesne ya da kavramın, altı kişiden (ben, sen, o; biz, siz, onlar) birine ait olduğunu gösterir.

-Çoğul eki: Çoğul ekleri, sayıca bir’den fazla varlığı, kavramı ifade eden eklerdir

-Aitlik eki: Soru eki eklendiği ada veya ad cümlesine genellikle soru anlamı katan, yazımda ayrı gösterilen, söyleyişte ise ünlü uyumuna giren sözcük ile ek arasında bir dil bilgisel biçimdir.

-Ek eylemler: Ek eylemler, ad soylu sözcüklerin yüklem olarak kullanılmasını, eylem cümlelerinde ise birleşik çekimleri sağlayan eklerdir. Ad soylu sözcüklerin eylem olarak çekiminde birinci ve ikinci kişilerde i-, üçüncü kişinin çekiminde ise -DIr bildirme eki kullanılır. Ek eylemin olumsuz biçimi değil ile yapılır.

-Eylem çekim ekleri: Eylem çekimi, cümle ve cümlenin yüklemini oluşturmak üzere eylemlerin zaman, kişi vb. çekim eklerini almalarıdır

-Kişi (şahıs) ekleri: Kişi ekleri, yüklemin belirttiği isle doğrudan bağlantılı olan kişiyi gösterir. Türkçede dört tip kişi eki vardır.

-FİİLİMSİLER(EYLEMSİ):

-İsim fiil: (-me-ma-ış-iş-mak-mek): -me eki olumsuzluk eki ile karıştırılmamalıdır.

• Kardeşim okumayı öğrendi.

-Sıfat fiil:(-an-ası-mez-ar-dik-ecek-miş): ekleri ve türevi ile olur.

• Gelecek yıl işe başlayacak.

-Zarf fiil(-ken-alı-madan-ince-ip-arak-la-dıkça):Zarf-fiiller, fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici olarak zarf oluşturur.

• Arkadaşın gelince misafir odasında çalışın.

-Soru eki: Soru eki, eklendiği sözcük, sözcük öbeğine ya da cümleye soru anlamı veren mI/mU biçim birimidir.

-Yeterlilik eki:

-Olumlu yeterlilik eki:(-EBİLMEK)

•  Yemek yapabilirim (yeterlik), (kar) yağabilir (ihtimal), (sigara) içebilir miyim? (izin)

-Olumsuz yeterlilik eki: Olumsuz yeterlik eki şu şekildedir.(A+MA)

• kazan-a-ma-y-acak, oyna-y-a-maz